ХЭРЛЭНБАЯН-УЛААН ТОСГОНЫ ТОВЧ ТАНИЛЦУУЛГА

Эртнээс 1000 өвөлжөөт 100 булагт, олноо хичээнгүй сайд нэрээр алдаршсан Монгол Улсын анхны ерөнхий сайд асан Балингийн Цэрэндорж, нэрт зохиолч, төр нийгмийн зүтгэлтэн Мөрдэндэвийн Ядамсүрэнийн төрсөн нутаг Хэрлэнбаян-Улаан тосгон нь анх БНМАУлсын Сайд нарын зөвлөлийн 1962 оны 470 дугаар Хэрлэнбаян-Улааны Отор Тэжээлийн Аж Ахуй нэртэйгээр байгуулагдаж байсан. Хөгжлийн явцад худалдаа үйлчилгээний болон эмнэлэг сургууль, цэцэрлэг, холбоо, соёлын төв зэрэг байгууллагууд байгуулагдсан зэргийг харгалзан үзэж засаг захиргааны нэгж байгуулах болж БНМАУлсын Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн 1974 оны 07 сарын 27-ны өдрийн 204 дүгээр зарлигаар Хэнтий аймгийн Хэрлэнбаян-Улаан хороог байгуулж төвийг Дулаан гэж нэрлэсэн байна. 1994 онд татан буугдаж Дэлгэрхаан сумын 1-р баг, буюу Хэрлэнбаян-Улаан тосгон болж тосгоны статусаар ажиллаж байна.

Газарзүйн байршил   Хэрлэнбаян-Улаан тосгон нь Хэнтий нурууны урд үзүүр, Хэрлэн голын их тахиралт, Монгол дорнодын талархаг их мужийн хойд хэсгээр, Улаанбаатар хотоос 210 км, Өндөрхаанаас /Чингис хот/ 170 км-т  баруун талаараа Төв аймаг, хойд талаараа Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал, зүүн хойд талаараа Жаргалтхаан, зүүн өмнөд талаараа Дэлгэрхаан, баруун урд талаараа Говьсүмбэр аймгийн нутаг дэвсгэртэй тус тус хиллэж газарзүйн координатын системийн хойд өргөрөгийн 47 градус 00 минутаас 47 градус 35 минут, уртрагийн 108 градус 25 минутаас 109 градус 10 минутын хооронд 192856 га нутаг дэвсгэрийг эзлэн оршдог.

Байгаль орчны талаарх ерөнхий ойлголт   Хэнтий аймгийн Хэрлэнбаян-Улаан тосгон нь байгаль экологийн хувьд биологийн элдэв хэлбэрийн бүрэлдэхүүн хэсэг болсон Монгол орны ховор, нэн ховор амьтан, ургамлын төрөл зүйл, экосистемийн элдэв хэлбэрүүд болох ой мод, өндөр уул, хээр тал, гол мөрөн, нуур цөөрөм зэрэг нь унаган төрхөөрөө хадгалагдан иржээ.

Энэ бүс нутаг нь ургамлын аймгийн холимог бүрдлийг илэрхийлэхийн сацуу Монгол-Дагуурын ургамлын аймаг доторхи Сибирийн, Дорнод-Монголын ургамлын аймгийн төлөөлөл илэрч байгаа нь амьтны аймгийн төрөл зүйлийн өсөн үржих популяцад нэн тааламжтай.

Мөн эзэн богд Чингис хааны түүхэн улбаатай холбоотой газар нутаг, гол ус олон байдаг төдийгүй унаган төрхөө харьцангуй хэвээр хадгалсан экосистемийн төлөөлөл юм. Тус тосгон нь газар нутгийн байршил, хангай, тал хээр хосолсон байгалийн өвөрмөц тогтоц, түүхийн онцгой ач холбогдол бүхий газар нутгаа түшиглэн аялал жуулчлал, газар тариалан, хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэхэд нэн тохиромжтой.

Байгаль, түүх соёлын үнэт эрднэсийн энэхүү арвин санг нандигнан шүтэж, бахархан эзэмшихийн зэрэгцээ нүүдэлчдийн соёлын дахин давтагдашгүй өвөрмөц дүр төрхийг байгаль дэлхийгээ хайрлаж, зүй зохистой харьцдаг түүхэн зан үйлтэй нь холбон аялал жуулчлалын томоохон зах зээлийг бий болгох боломжтой юм.

Байгалийн баялаг Тус тосгон нь байгалийн баялаг, ашигт малтмалын нөөцөөр арвин бөгөөд газрын хэвлийд нь алт, нүүрс, газрын тос, Болор, жонш зэрэг эрдэс баялагтай. Мөн хус, хуш, шинэс, улиас, улиангар, хайлаас, бургас зэрэг навчит болон шилмүүст ойтой. Самар, сонгино, таана, хөмүүл, мангир, гогод, гоньд, агь, азаргана, хонгорзул, алтанзул, бугын зуулт буюу ихзул, морины уруул, хонхлой, юмдүүжин буюу башир цэцэг, ажигана буюу сорсоол, багваахай цэцэг, мүгэз буюу алтангагнуур, могойн идээ буюу зэс гагнуур, хурган засаа буюу намуу, баавар буюу бэр цэцэг, зээргэнэ, цахилдаг, ганга, цагаан төмсний улаан буюу сараана, манж гандигар, дэрвэгэр жиргэрүү, гэсэр цэцэг, таван салаа, мэхээр, гишүүнэ, яргуй, чонын элэг, тэхийн шээг, хад, улаагана, гүзээлзгэнэ, бөөрөлзгөнө, өрөл, нохойн хошуу, мойл, сөд өвс, далан түрүү, арц зэрэг төрөл бүрийн ховор, нэн ховор эмийн болон ашигт ургамал ургадаг.

Аргаль, буга зэрэг ховор ан амьтантай булга, суусар, чоно, шилүүс, гөрөөс, үнэг, хярс, чандага, хэрэм, жирх, туулай, тарвага, зээр, дорго, мануул, үен зэрэг ан амьтад элбэгтэй  мөн хүн малын ундаа болсон хэрлэн-цэнхэр зэрэг томоохон голуудтай.

Хөрс ургамал Тус сумын нутаг дэвсгэр нь Ургамал-газарзүйн мужлалын хувьд Монгол дагуурын тойрог, Халхын хээрийн тойрогт хамаарагдах бөгөөд хөрсөн бүрхэвчийн хувьд маш олон янз юм.

Нутаг дэвсгэрийн уулархаг байдал уулсын салбарлалт, уул нуруудын тогтцын чиглэл, уул тал, ухаа толгод, хотгор гүдгэрт ялгарах өндрийн бүслүүржилт /ойн бүслүүрээс хуурай хээрийн бүс хүртэл/, геологийн тогтоц болон цэвдэгтэй холбоотой хөрсөн бүрхэвчинд карбонатлаг болон цэвдэгт үетэн хөрсүүд нэлээд тохиолдоно.

Ой тайга болон уулархаг гадаргаар нь уулын хар шороон хөрс, уулын хар хүрэн болон хүрэн хөрс, сул хөгжилтөй уулын хүрэн хөрс, уулын нугын болон нугын хүрэн хөрс зонхилон тархаж уулсын хоорондох хотгор хөндийгөөр нугын ба нугат намгийн цэвдэгт хөрс, хүрэн хөрс, нугын хөрс, тэгш болон ухаа гүвээт талдаа үржил шим сайтай нунтаг карбонаттай ба карбонатгүй хүрэн хөрс, заримдаа элсэнцэр цайвар хүрэн хөрс тохиолдоно.

Ургамлан нөмрөгийн онцлогоор тус сумын нутаг дэвсгэрийн хойд талаараа Монгол-Дагуурт харъяалагддаг бөгөөд дундаж өндөр уулын ойн ба ойт хээрийн бүслүүр, урд талаараа Хээрийн бүсэд харъяалагддаг боловч хялгант хээр, хэрлэн голын хөндийн улиас бургас бүхий үлдвэр ширэнгэ, хээрийн болон уулын хээрийн бүслүүрийн зүй тогтол ажиглагдана.

Тус тосгоны газар нутгийн системд ургамлын аймгийн зүйлийн бүрдлийн 45 овогт хамаарах 149 төрлийн 239 зүйл цоргоц дээд ургамал бүртгэгдсэний дээр Байгалийн ургамлын тухай хуулийн ховор ургамлын жагсаалтад орсон 21 зүйл, нэн ховор 4 зүйл ургамал ургана. Уулын ой, тайгын хил хязгаар тогтооход чухал ач холбогдолтой хуш оролцсон шинэс, хуш, хус бүхий холимог ой тохиолдоно.

Сибирийн ургамлын аймгийн төлөөлөгч хуш, асганы ба хонин бөөрөлзгөнө, гүзээлзгэнэ, их шүүдэргэнэ, бургас навчит тавилгана, Дорнод-Монголын ургамлын аймгийн төлөөлөгч сапожниковын жиргэрүү, том үрт хайлаас, шаазгайн савар, дэрвээн буржгар, гурвалсан түмэнтана зэрэг зүйлүүд элбэг тохиолдож буй нь тухайн бүс нутгийн ургамлын аймгийн холимог бүрдлийг илэрхийлэхийн сацуу Монгол-Дагуурын ургамлын аймаг доторхи Сибирийн, Дорнод-Монголын ургамлын аймгийн төлөөлөл илэрнэ. 

Уур амьсгал Монгол орны физик газарзүйн мужлалын хувьд Хангай-Хэнтийн уулархаг их муж Хэнтийн мужийн Хэнтийн захын уулсын тойрог, Монголын дорнод талын их муж  Халхын дундад ухаа гүвээт талын тойргийн заагт оршино.

Тус газрын гадарга дээр ерөнхийдөө уул толгод, гуу жалга, тал хээр зонхилсон нутаг бөгөөд үнэмлэхүй өндөр нь 1125-2042 метр орчим байна.          

Хэрлэнбаян-Улаан тосгон нь цаг уурын эрс тэс нөхцөлд орших бөгөөд өвөлдөө -15-аас -30 хэм хүртэл хүйтэрч, зундаа +15-аас +37 хэм дулаарч, салхины хүч 5-10м/сек хүрч, голдуу салхи нь баруун өмнөөсөө буюу зүүн хойноосоо салхилдаг.

Голдуу хаврын улиралд салхины хүч 12м/сек-ээс 14 м/сек хүрч зарим үед 16-18м/сек хүрч салхилдаг. Өвөлдөө дунджаар 5-аас 10 см зузаан цасан бүрхүүл тогтдог. Жилийн анхны бороо 4-р сарын эхээр анхны цас 10-р сарын дундуур ордог.

Ан амьтан Тус тосгоны нутаг нь дагуурын хээрийн тойрогт хамаарах боловч Хэнтийн тайгын тойрогтой хил залгаа учраас амьтны аймгийн зүйлийн бүрдэл харьцангуй баялаг юм. Тус сумын нутагт 2 зүйлийн хоёр нутагтан, 3 зүйлийн мөлхөгч, 109 зүйлийн шувуу, 53 зүйлийн хөхтөн амьтантай үүнээс Монгол Улсын Улаан номонд мөн ховор амьтдын жагсаалтад орсон нийт 7 зүйл шувуу болох цагаан тогоруу, цэн тогоруу, гангар хун, хонин тоодог, хар өрөвтас, хээрийн галуу, халбаган хошуут, Хэрлэн голд МУУН-д ховор амьтдын жагсаалтад орсон тул загас, агнуурын ач холбогдол бүхий зэвэг, хар мөрний хадран, хөхтөн амьтнаас аргаль хонь, дагуур зараа мөн олон улсын үнэлгээгээр устаж байгаа халиун буга, устаж болзошгүй монгол тарвага, цагаан зээр ховордож байгаа саарал чоно зэрэг ан амьтан тархан байршсан байна.